Artykułu będzie skupiony głównie na ołówkach tradycyjnych, jednak zarówno skalę twardości, jej oznaczenia oraz zastosowanie możemy przypisać również ołówkom mechanicznym. Rodzaje ołówków omawialiśmy w poście “Ołówek automatyczny, a tradycyjny – jaki wybrać na początek?”. Przejdźmy, więc do naszego głównego tematu. Do czego właściwie służy skala twardości i dlaczego warto wiedzieć jak odpowiednio ją interpretować?
Na pewno robiąc zakupy w jakimkolwiek sklepie, w którym znajdował się dział papierniczy zauważyłeś mnogość rodzajów ołówków. W górnej części ich korpusu nadrukowane zostały symbole – H,B, F, HB, 8H, 5B i inne. Dla osób, które zaczynają stawiać pierwsze kroki w rysowaniu, mogą one być nie małą zagadką, dlatego postaramy się rozszyfrować co kryje się pod tymi magicznymi oznaczeniami.
HISTORIA SYMBOLI
Warto wspomnieć skąd wzięły się wspomniane symbole, więc na początek przytoczymy krótką historię ich powstania. Współczesne znane nam oznaczenia stopni twardości rysika w ołówku, wprowadziła po raz pierwszy w XIX wieku w Europie czeska fabryka ołówków Koh-I-Noor. Oznaczały one nic innego jak H – Hardtmuth Joseph (założyciel fabryki), B – Budějovice (miejscowość, gdzie znajdowała się siedziba fabryki) i F – Franz Hardtmuth (wnuk założyciela, który opracował technologię wytwarzania ołówków o różnych twardościach).
W późniejszym czasie symbole te zmieniły swoje znaczenia i obecnie funkcjonują już na innych zasadach. Przy czym H – z ang. „hard” – oznacza twardy, F z ang. „firm” – oznacza pewny i B z ang. „black” – oznacza czarny). Oczywiście nadal niewiele nam to mówi o dokładnym zastosowaniu tych symboli i dlaczego są one tak bardzo pomocne w rysowaniu. W takim razie przyjrzyjmy się dokładnie jak wygląda obecnie funkcjonująca skala twardości ołówków.
SKALA TWARDOŚCI
Skorzystamy tutaj z grafiki firmy Koh-i-Noor. Przedstawia ona przedział twardości dla ołówków z serii 1500, które polecaliśmy w naszym wcześniejszym artykule.

Jak możemy zauważyć symboli jest bardzo dużo, ale spokojnie – wygląda to strasznie tylko na pierwszy rzut oka. Na powyższej rycinie, widzimy podział na ołówki przeznaczone do rysunku artystycznego, technicznego czy graficznego. Dlaczego powstało takie zróżnicowanie i jak możemy je poprawnie odczytać?
Popatrzmy na grafikę – widzimy 20 różnych symboli, których środek wyznacza litera F. Nie bez powodu znajduje się ona właśnie w tym miejscu. Ołówek z tym oznaczeniem, posiada średniej twardości grafit. Jak już się pewnie domyślasz lewa i prawa strona będą się od siebie różnić. Po lewej stronie skali znajdują się symbole odpowiadające rysikom miękkim, mają one przypisaną literę B. Prawa strona grafiki, to ołówki twarde, którym przyporządkowana została litera H. W takim razie do czego służą pojawiające się tutaj cyfry?
Liczby, które sąsiadują z odpowiednim symbolem to właśnie stopień twardości ołówka. Łatwo rozszyfrować, że skala ta działa podobne jak oceny w szkole (im wyższa „ocena” tym bardziej twardy lub miękki będzie ołówek). Na grafice widzimy przedziały, które odpowiadają niektórym zakresom twardości rysika. Żeby zrozumieć, dlaczego został on wprowadzony, omówimy do czego służą poszczególne rodzaje ołówków, biorąc pod uwagę ich twardość.
OŁÓWKI TWARDE
Rdzeń w takim ołówku jest sztywny, twardy i jest trudny w rozcieraniu. Podczas użytkowania tego typu ołówków tradycyjnych, grafit nie tępi się tak szybko, jak w przypadku ołówków miękkich. Dzięki temu nie wymaga on częstego ostrzenia, co wpływa na jego trwałość – możemy znacznie dłużej używać jednego ołówka.
Najważniejszą cechą różniącą ołówek twardy od miękkiego jest rysowana nim cienka i jasna linia. Z tego powodu, są one wykorzystywane zazwyczaj do pisania lub tworzenia rysunków technicznych, które wymagają dużej czytelności, estetyki oraz dbałości o szczegóły. Skala twardości ołówków, dla tego rodzaju zastosowania, to przedział między ołówkiem HB, a 10H.
KONTURY I LINIE
Twardy grafit przekłada się również na wygląd Twojego szkicu na kartce, dlatego jeśli zależy Ci na narysowaniu czegoś bardzo jasnym odcieniem szarości i o delikatnych konturach, zastosuj ołówek z tego typu oznaczeniem. Twardy rysik, jest również przydatny w technikach szrafowania. Pomaga on uzyskać odpowiedni światłocień dla dobrze oświetlonego i jasnego elementu – więcej na ten temat napiszemy w osobnym artykule.
WYMAZYWANIE
Bardzo ważną kwestią podczas omawiania skali twardości, jest podatność na wymazywanie. Często podczas rysowania będziesz potrzebować zmazać element Twojej pracy, dlatego musisz zwrócić na to uwagę. Ołówki twarde są podatne na wymazywanie, zależność ta jest ściśle powiązana z barwą linii, którą uzyskamy używając danego rysika. Dzięki temu, są one doskonałym wyborem podczas tworzenia wstępnego zarysu/szkicu, który później z łatwością możesz wymazać.
OŁÓWKI MIĘKKIE
Grafit w tych ołówkach cechuje się dużą giętkością i miękkością, bardzo łatwo się kruszy i rozciera. Wybierając go, zwróć uwagę na jego trwałość. Podatny na kruszenie rdzeń zmusza nas do częstego ostrzenia, co sprawia, że ołówek zużywa się bardzo szybko.
Podstawową cechą, która różni miękki ołówek od twardego jest grubość rysowanej linii oraz jej barwa. W przeciwieństwie do poprzednika za pomocą takiego rysika, uzyskamy grubą kreskę oraz w zależności od stopnia miękkości odpowiednio ciemny odcień szarości aż do bliskiej czerni.
SZRAF I BARWA
Ołówki miękkie mają bardziej artystyczne zastosowanie niż twarde. Za ich pomocą nie narysujemy precyzyjnej, cienkiej i odpornej na rozmazanie linii. Nie nadają się one do rysowania małych szczegółów, wymaganych na przykład w rysunku technicznym. Stosujemy je zazwyczaj do szrafowania i wykańczania elementów swojej pracy. Dzięki odcieniom szarości jakie możesz uzyskać stosując odpowiednio miękki rysik uwypuklisz szkic, nadasz mu światłocień oraz sprawisz, że będzie wyglądał bardziej realistycznie.
W zależności od Twoich potrzeb możesz do tego typu prac wykorzystywać ołówki w przedziale od 2H do 8B. Zastanów się, w jakim stopniu i odcieniu szarości chcesz pokryć daną płaszczyznę rysunku i dobierz odpowiednią twardość.
MYŚL NAD EFEKTEM!
Jeśli chodzi o podatność na wymazywanie ołówków/rysików miękkich, to tutaj sprawa troszeczkę się komplikuje. Warto już na samym początku swojej pracy przemyśleć jak chcemy wykończyć swój rysunek i gdzie będziemy stosować odpowiedni ołówek – dlaczego jest to takie ważne?
Ze względu na bardzo dużą kruchość grafitu (w ołówkach z oznaczeniami powyżej 4B) linie lub szraf będzie nam bardzo ciężko wymazać z kartki. Ma na to wpływ również odcień szarości, im ciemniejsze linie tym gorzej je wymazać.
Miękkich ołówków używamy w przemyślany sposób – pozwoli to zachować estetykę i czytelność Twojego rysunku. Nikt z nas przecież nie chce w końcowym etapie prac, głowić się nad tym, jak usunąć lub zamaskować niechcianą kreskę – może to być frustrujące, kiedy spędziłeś już na rysowaniu kilka godzin.
OŁÓWKI ŚREDNIO TWARDE
Wróciliśmy do środka skali z grafiki od firmy Koh-I-Noor. Ołówki średnio twarde są najbardziej popularne, w codziennym użytkowaniu (szkoły, przedszkola, biura, sklepy, itd.). Ich rysik/grafit jest na tyle twardy by móc swobodnie takim ołówkiem pisać, ale również jest dość miękki, by za jego pomocą wykonać delikatne szrafowanie.
Do średnio twardych ołówków zaliczamy te z przedziału między symbolem 2H, a B (Marka Koh-I-Noor podaje tutaj większy zakres – od 5H do 5B, jednak dla osób mniej doświadczonych w rysunku, polecamy skorzystać z podanego przez nas przedziału).
OŁÓWEK SZKOLNY
Wybierając taki ołówek możemy z powodzeniem narysować estetyczny rysunek techniczny, który nie posiada dużej ilości szczegółów (bez obaw o nadmierne rozmazywanie się linii). Za jego pomocą możesz również zaznaczyć mocniej kontury swojej pracy, jeśli tego oczekujesz w efekcie końcowym.
Ołówki o średniej twardości grafitu nie zużywają się tak szybko jak ołówki miękkie. Możemy nimi wykonać delikatny szraf, ale nie uzyskamy za jego pomocą mocnych odcieni szarości. Ołówki te najczęściej wykorzystywane są do tworzenia wstępnych szkiców/koncepcji prac – one również pozwalają na łatwe wymazywanie rysowanych linii.
JAKI OŁÓWEK WYBRAĆ?
Jeśli wiesz już czym jest skala twardości stosowana w produkcji rysików i ołówków, to sam możesz zdecydować o tym co będzie dla Ciebie odpowiednie.
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, wszystko zależy od tego w jaki sposób planujesz danego ołówka użyć. Zaczynając rysowanie przemyśl jak chcesz, aby Twoja praca wyglądała i zastanów się, jakie narzędzia będą Ci potrzebne do jej narysowania.
W sklepach plastycznych możesz kupić ołówki pojedynczo (dla uzupełnienia brakującej twardości) lub w różnych zestawach. Cena ołówków sprzedawanych w zestawie jest korzystniejsza, niż kompletowanie ich pojedynczo – polecamy na początek kupić zestaw z 12 różnymi twardościami grafitów. Jeśli planujesz rozwijać swoją rysunkową pasję to gwarantujemy, że jeden ołówek na pewno Ci do tego nie wystarczy! 🙂
Żeby stworzyć realistyczny i estetyczny rysunek, będziesz potrzebować kilku ołówków o różnych stopniach twardości. Jeśli do odpowiednio przygotowanego warsztatu narzędzi dorzucisz wiedzę, jak prawidłowo ich używać to z pewnością osiągniesz zamierzony efekt. Zatem rysuj, a nie…!